อำเภอดอนตาลหรือบ้านดอนตาลมีประวัติความเป็นมาอันยาวนาน
แต่ไม่พบหลักฐานจารึกไว้เป็นลายลักษณ์อักษร
คงเป็นเพียงประวัติที่เล่าสืบกันมาหลายชั่วอายุคน ผู้เฒ่าผู้แก่ เล่าว่า
บรรพบุรุษของชาวดอนตาลนั้น ได้อพยพโยกย้ายมาจากหนองบัวลำภูเพื่อแสวงหาถิ่นฐานอุดมสมบูรณ์สร้างบ้านแปงเมือง
โดยอพยพข้ามโขงไปหาสร้างถิ่นฐานที่ฝั่งซ้ายคือประเทศสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาวในปัจจุบัน แต่ไปอยู่ได้ไม่นาน
ก็ได้อพยพข้ามโขงกลับคืนมาทางฝั่งขวาอีกครั้งหนึ่ง
ในการอพยพมาครั้งนี้ได้แบ่งกลุ่มออกเป็น
2 กลุ่มใหญ่ ๆกลุ่มแรกมีหัวหน้าชื่อว่า“ท้าว กินรี”กลุ่มที่ 2 มีหัวหน้าชื่อว่า “ท้าวราชาบุตรโคตร”
ทั้งสองเป็นเชื้อสายพี่น้องกัน คือ ท้าวราชาบุตรโคตรมีศักดิ์เป็นพี่ ท้าวกินรีมีศักดิ์เป็นน้อง ท้าวกินรีได้รวมสมัครพรรคพวกมาสร้างเมืองมุกดาหาร ส่วนท้าวราชาบุตรโคตรไปสร้างเมืองดอนตาล
เมืองดอนตาลนั้น
ได้สร้างอยู่ริมฝั่งโขง อีกฝั่งหนึ่งเป็นเกาะอยู่กลางแม่น้ำโขงชื่อว่าดอนตาล ท้าวราชาบุตรโคตรคงจะเอาชื่อเกาะนี้มาเป็นชื่อเมืองที่สร้างขึ้นมาใหม่ คือ เมืองดอนตาลหลักฐานที่ยืนยันเมืองดอนตาล มี 2 ประการ
1. บริเวณฝั่งโขงที่สร้างเมืองนั้น
ปัจจุบันเรียกว่า ท่าโฮง คืออยู่ทางทิศตะวันออกของวัดท่า
2. บริเวณ ที่เรียกว่า ท่าโฮง นั้น ได้มีชาวบ้านไปทำสวนในบริเวณนั้น
ได้ขุดพบเครื่องใช้ต่าง ๆ เช่น กำไลแขน ลูกปัด เงินโบราณ แหวน และอื่น ๆ
หลายรายการ พร้อมทั้งโครงกระดูกมนุษย์โบราณเป็นจำนวนมาก
แต่จุดนี้นักโบราณคดีสันนิษฐานว่า คงจะมีอายุอยู่ในราวคริสต์ศตวรรษที่ 6-9
สมัยเจนละ
ต่อมาเมืองดอนตาลเกิดโรคห่า
(อหิวาตกโรค) ชาวบ้านอพยพขึ้นไปอาศัยอยู่บนที่ดอน
ซึ่งอยู่ห่างจากฝั่งโขงเมืองเก่าประมาณ 800 เมตร เป็นที่เนินสูง
จึงได้สร้างบ้านเรือนอยู่ที่นั่นสืบต่อมา
และได้นำชื่อเดิมมาเรียกหมู่บ้านใหม่นี้ว่า บ้านดอนตาล
ซึ่งเป็นเขตเทศบาลตำบลดอนตาลในปัจจุบัน ชุมชนดอนตาลนี้
สันนิษฐานว่าคงจะสร้างมาสมัยอยุธยาตอนปลายเหมือนกับเมืองมุกดาหาร
